Odległe następstwa wykorzystywania seksualnego dziecka

 

ELEONORA BIELAWSKA-BATOROWICZ

Instytut Psychologii UŁ

Odległe następstwa wykorzystywania seksualnego dziecka

 

Wprowadzenie

Problematyka przemocy wobec dziecka jest zagadnieniem skupiającym

uwagę przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Z reguły bywa rozpatrywana

na szerszym tle przemocy w rodzinie i definiowana jako działanie na szkodę

dziecka sprzeczne z wymaganiami relacji, która łączy dziecko z jego

opiekunami (Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993; Pospiszyl 1994). Z dotychczasowych

badań wynika, że przemoc ta przybiera różne formy. Najczęściej

rozpoznawane są: przemoc fizyczna i emocjonalna, wykorzystywanie seksualne

i zaniedbanie (Ammerman, Hersen 1992; Pospiszyl 1994), choć wielu autorów

wyróżnia także takie formy, jak: zaniedbanie prenatalne, wykorzystywanie

rytualne oraz opóźnienie rozwoju fizycznego bez uwarunkowań organicznych

(Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993; Hobbs 1992; Hobbs i in. 1993).

Omówienie uwarunkowań i następstw wszystkich form przemocy wobec

dziecka wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Głównym celem

artykułu jest bowiem przedstawienie długofalowych konsekwencji seksualnego

wykorzystywania dziecka, zwłaszcza zaś roli tego doświadczenia w etiologii

zaburzeń psychicznych.

[15]

16 Eleonora Bielawska-Batorowicz

Wykorzystywanie seksualne dziecka – definicja

i zakres występowania zjawiska

W piśmiennictwie poświęconym przemocy wobec dziecka stosunkowo

najbardziej rozpowszechniona jest definicja zaproponowana przez Schectera

i Roberge’a (1976), która określa wykorzystywanie seksualne jako angażowanie

dziecka lub nastolatka w aktywność seksualną, której dziecko w pełni nie

rozumie, na którą nie daje przyzwolenia i która narusza zasady moralne

związane z rolami pełnionymi w rodzinie. Przejawy wykorzystania seksualnego

to nie tylko agresywne czyny seksualne (gwałty) i stosunki płciowe z udziałem

dziecka (węższa definicja wykorzystywania), ale także angażowanie dziecka

w rozmowy o treści seksualnej, eskspozycja anatomii i czynności seksualnych

(również pornografii), dotykanie intymnych części ciała dziecka, kontakty

oralno-genitalne, dziecięca pornografia i prostytucja (szersza definicja wykorzystania)

(Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993; Glaser, Frosh 1995; Lew-Starowicz

1992; Pacewicz 1992). Przyjęcie węższej bądź szerszej definicji wykorzystania

zmienia zakres rozpowszechnienia badanego zjawiska. Stąd, analizując dane

liczbowe pochodzące z różnych krajów i dokonując porównań, należy

uwzględniać stosowaną przez badaczy definicję.

W swojej analizie rozpowszechnienia wykorzystywania seksualnego Finkelhor

(1994) dokonał porównania danych pochodzących z 20 krajów:

Australii, Austrii, Belgii, Danii, Dominikany, Finlandii, Francji, Grecji,

Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Kanady, Kostaryki, Niemiec, Norwegii, Nowej

Zelandii, RPA, Szwajcarii, Szwecji, USA. W większości krajów stosowano

szerszą definicję wykorzystywania seksualnego. Z reguły brano pod uwagę

reprezentatywne próby osób dorosłych, które retrospektywnie opisywały swe

doświadczenia. W każdym z analizowanych krajów stwierdzono przypadki

seksualnego wykorzystywania dzieci, którego ofiarami były częściej kobiety

– od 7% w Finlandii do 36% w Austrii. Dane liczbowe dla mężczyzn

wahają się w granicach od 3% (Szwecja) do 29% (RPA). Wśród kobiet

14-56% przypadków wykorzystania seksualnego ma miejsce w rodzinie

(sprawcami są krewni i osoby pełniące rolę rodzica). W przypadku mężczyzn

analogiczny wskaźnik to 0-25%. Komentując wyniki prowadzonych przez

siebie porównań, Finkelhor (1994) stwierdza, że uzyskane wskaźniki mogą

nie odzwierciedlać prawdziwej liczby osób wykorzystywanych seksualnie

w dzieciństwie, w rzeczywistości może być ona wyższa.

Interesująco przedstawiają się na tym tle dane dla naszego kraju. Badania

Lwa-Starowicza (cyt. za: Pacewicz 1992) wskazują, że 34,9% reprezentatywnej

grupy kobiet miało do 15 roku życia doświadczenia wykorzystania seksualnego.

Dla mężczyzn wskaźnik ten wynosi 29,0%. Kontakty seksualne

z członkami rodziny dotyczyły w cytowanych badaniach 16,9% kobiet i 8,8%

Następstwa wykorzystywania seksualnego 17

mężczyzn. Wskaźniki liczbowe nie odbiegają więc od danych uzyskanych

w innych krajach.

Dane uzyskiwane retrospektywnie traktowane są niekiedy jako mniej

rzetelne, bo obarczone błędem wynikającym z możliwego zniekształcenia

faktów. W piśmiennictwie dostępne są jednak wyniki dotyczące zakresu

wykorzystywania seksualnego analizowanego „na bieżąco” . Finkelhor i Dziuba-

Leatherman (1994) opublikowali dane pochodzące z badań prowadzonych

w USA z udziałem 2000 dzieci w wieku 10-16 lat. Wynika z nich, że 10,5%

ogółu badanych doświadczyło seksualnego wykorzystania (15,3% dziewcząt

i 5,9% chłopców). Gdy analizowano występowanie wykorzystania w ciągu

roku poprzedzającego badanie, to wskaźniki procentowe wynosiły odpowiednio

6,7, 10,2 i 3,4%. Wykorzystanie seksualne bez kontaktu fizycznego z ofiarą

miało miejsce w 2,5% przypadków (3,9% dziewczęta i 1,2% chłopcy). W roku

poprzedzającym badanie ta forma wykorzystania pojawiła się w 1,9%

przypadków (2,9% dziewczęta i 0,9% chłopcy).

Porównanie cytowanych danych z rezultatami badań prowadzonych

w Polsce ponownie wskazuje na podobny zakres zjawiska (Lew-Starowicz

1992). W polskich badaniach na uwagę zasługuje fakt stosunkowo szerokiego

posługiwania się pornografią przez sprawców seksualnego wykorzystania

– 24,9% dziewcząt i 22,3% chłopców poddawanych było jej oddziaływaniu

(Lew-Starowicz 1992).

Wszystkie przedstawione powyżej dane wskazują jednoznacznie, że

seksualne wykorzystywanie dzieci jest faktem. Nie jest również zjawiskiem

sporadycznym. Częściej dotyczy dziewcząt niż chłopców. Przeważnie sprawcami

są osoby znane dziecku, z którymi jest ono związane emocjonalnie i od

których jest zależne (Finkelhor 1994; Glaser, Frosh 1995; Hobbs i in. 1993).

Zdarza się ponadto dzieciom w każdym wieku (Hobbs i in. 1993; Pacewicz

1992) i z reguły trwa przez okres ok. dwu lat (Trickett, Putnam 1993).

Mechanizmy wyjaśniające odległe skutki

wykorzystania seksualnego

Wykorzystanie seksualne jest doświadczeniem traumatyzującym dla dziecka

i pociąga za sobą wiele następstw pojawiających się bezpośrednio po urazie.

Opisano je również w publikacjach dostępnych w języku polskim (Bielawska-

Batorowicz, Hanks 1993; Glaser, Frosh 1995; Lew-Starowicz 1992; Lipowska-

Teutsch 1995; Pacewicz 1992; Pospiszyl 1994). Biorąc pod uwagę fakt, że

ta forma przemocy pojawia się w okresie rozwojowym, można przypuszczać,

iż jej następstwa będą sięgać poza okres dzieciństwa i obejmować rozwój

osobowości, relacje społeczne, funkcjonowanie seksualne czy nawet zaburzenia

18 Eleonora Bielawska-Batorowicz

psychiczne (Draucker 1992; Forward 1992; Jehu 1988, 1991; Muenzenmaier

i in. 1993).

Interesującą propozycję modelu wyjaśniającego pojawianie się odległych

następstw przemocy seksualnej wobec dziecka proponują Trickett i Putnam

(1993). Autorzy ci przyjmują trzy podstawowe założenia: 1) wykorzystanie

seksualne przed lub w trakcie okresu dojrzewania jest źródłem silnego

psychologicznego stresu, 2) dodatkowe źródło stresu zakłóca przebieg rozwoju

psychospołecznego, 3) stres wywołany wykorzystaniem seksualnym pociąga

za sobą zmiany w funkcjonowaniu fizjologicznym organizmu (np. osi

podwzgórze-przysadka-nadnercza czy osi podwzgórze-przysadka-jajniki).

Przyjmując łącznie te założenia, cytowani autorzy próbują spoić czynniki

psychobiologiczne i psychospołeczne.

Niezależnie od możliwych następstw fizjologicznych (np. opóźnienie

dojrzewania biologicznego) Trickett i Putnam (1993) zwracają uwagę na

psychiczne następstwa wykorzystania seksualnego, zwłaszcza zaś obniżenie

się poczucia własnej wartości i akceptacji własnego ciała. Ich zdaniem

– fakt, że wykorzystanie seksualne dzieje się wbrew woli dziecka, powoduje

powstawanie i narastanie poczucia braku kontroli, niekompetencji i bezradności.

Ponadto dziecko jest bardzo poruszone i przejęte swoimi doznaniami

związanymi z wykorzystaniem seksualnym. Napotyka więc na

trudności w koncentrowaniu się na swoich zwykłych zajęciach i obowiązkach,

a w konsekwencji gorzej – niż to byłoby możliwe – rozwija się

intelektualnie. Pragnienie ucieczki od przykrych przeżyć i wspomnień pociąga

za sobą pojawianie się objawów dysocjacyjnych (por. Bleiberg 1994;

Lindsay, Read 1994). Wykorzystanie seksualne jest więc w ujęciu Trickett

i Putnama (1993) czynnikiem, który zaburza prawidłowy przebieg rozwoju

i uniemożliwia realizację tych zadań rozwojowych, które przypadają na

okres adolescencji, co prowadzić może do pojawiania się wielu objawów

psychopatologicznych, takich jak depresja, niepokój, agresywność w okresie

dojrzewania i później.

Ciekawy pogląd na odległe następstwa wykorzystania seksualnego prezentują

także van der Kolk i Fisler (1994). Ich zdaniem wykorzystanie seksualne

jest silnym urazem psychicznym, który – obok braku poczucia wpływania

na otoczenie – ma jeszcze inne następstwa. Wśród nich wymienić należy

uniemożliwienie przyswojenia sobie umiejętności regulowania intensywności

własnych emocji i uczuć. Van der Kolk i Fisler (1994) twierdzą bowiem,

że wykorzystanie seksualne zakłóca uwarunkowaną biologicznie zdolność

regulowania intensywności reakcji afektywnych. To zaś prowadzi do zakłóceń

w rozwoju osobowości, zwłaszcza struktury „ja” , przyjmujących postać

zaburzonego poczucia odrębności, zakłóceń obrazu własnego ciała, wybuchów

agresji wobec innych lub siebie, braku poczucia bezpieczeństwa, zwłaszcza

w relacjach z innymi ludźmi.

Następstwa wykorzystywania seksualnego 19

Cytowani autorzy wskazują na liczne, psychobiologicznie uwarunkowane,

następstwa przemocy seksualnej jako sytuacji silnie traumatyzującej. Po

pierwsze, ofiary seksualnego wykorzystania reagują z nadmierną intensywnością

na wszystkie bodźce skojarzone z sytuacją wykorzystania. Po drugie,

reagują nadmiernie intensywnie na każdy, nawet obojętny, bodziec

0 dużej intensywności. Jest to – zdaniem van der Kolka i Fislera (1994)

– konsekwencją trudności w modulowaniu własnych reakcji emocjonalnych.

Emocje przestają pełnić funkcję informacyjną. Stają się sygnałem do

natychmiastowej reakcji i nie są wcześniej interpretowane w kategoriach

znaczenia, jakie dla reagującej osoby ma sytuacja będąca źródłem stymulacji.

Ponadto ofiary przemocy mają znaczne trudności z rozpoznawaniem

1 opisywaniem przeżywanych emocji, zwłaszcza negatywnych, także tych

nie związanych bezpośrednio z doświadczeniem przemocy. Tracą więc

możliwość posługiwania się werbalizacją jako sposobem rozładowania

emocji.

Obie przedstawione wyżej skrótowo koncepcje kładą nacisk na urazowy

charakter doświadczeń związanych z wykorzystaniem seksualnym i sugerują,

że u ofiar może rozwinąć się zespół stresu pourazowego ze wszystkimi

objawami (por. Rosenhan, Seligman 1994). Cytowani autorzy są również

zgodni, że zakłócenia regulowania intensywności własnych reakcji czy

utrwalenie się zaburzonego wzoru fizjologicznej reakcji na stresory (np. zmiany

w wydzielaniu adrenaliny) mogą stać się przyczyną sprzyjającą rozwojowi

różnorodnych zaburzeń psychicznych.

Psychologiczne następstwa wykorzystania seksualnego

w dzieciństwie obserwowane u dorosłych

Cytowane wcześniej dane wskazują, że ofiarami wykorzystania częściej

są kobiety. Ten fakt sprawia, że w piśmiennictwie znacznie łatwiej znaleźć

można dane dotyczące następstw wykorzystania u kobiet. Przykładem takich

badań są prace Jehu (1988, 1991). Autor ten w wyniku prowadzonych przez

siebie analiz stwierdził, iż u kobiet doświadczających w dzieciństwie wykorzystania

seksualnego obserwuje się wyraźne obniżenie nastroju i poczucie winy

związane z przekonaniem, że aktom wykorzystania można było zapobiec.

Blisko związane z obniżeniem nastroju są zachowania autodestrukcyjne: próby

samobójcze, niekiedy wielokrotne, czy samouszkodzenia. Samouszkodzenia

mogą występować bezpośrednio po aktach przemocy seksualnej, a więc już

w okresie dzieciństwa czy dorastania. Pełnią wówczas wiele istotnych funkcji:

mają zapobiec dalszym aktom wykorzystania poprzez uczynienie ciała ofiary

mniej atrakcyjnym, pozwalają zademonstrować posiadanie kontroli nad

20 Eleonora Bielawska-Batorowicz

własnym ciałem, przenoszą ze sprawcy na ofiarę złość i gniew wywołane

wykorzystaniem, generując nowe doznania bólowe odwracają uwagę od doznań

pochodzących z genitaliów, są formą kary za przyzwolenie na wykorzystanie

i odczuwane pobudzenie seksualne, są wreszcie typowym „wołaniem o pomoc” .

Samouszkodzenia mogą wszakże pojawiać się u osoby dorosłej. Poza

powyższymi pełnią wówczas jeszcze jedną istotną rolę. Są mianowicie sposobem

na rozładowywanie intensywnych emocji, które pojawiają się w związku ze

wspomnieniami o przeszłości, ale także na skutek bieżących, również

negatywnych, doświadczeń życiowych.

Jehu (1988, 1991) stwierdził w swoich badaniach, że kobiety seksualnie

wykorzystywane w dzieciństwie cechuje silne poczucie inności z racji minionych

przeżyć. Prowadzi to do izolowania się od otoczenia i ograniczonego poczucia

bezpieczeństwa w kontaktach społecznych. Stąd tendencja do przejmowania

kontroli w relacjach z innymi i nieufność. Kontakty społeczne ofiar wykorzystania

są często zakłócone intensywnymi emocjami, zwłaszcza złością. Osoby

wykorzystane seksualnie sądzą, że z racji swych wcześniejszych stygmatyzujących

przeżyć nie mają takich samych jak inni praw, w tym do wyrażania

złości. Obawa przed konsekwencjami ujawnienia złości prowadzi do tłumienia

tej emocji, co z kolei ma swoje liczne negatywne konsekwencje (por. Golińska

1995).

Doświadczenia wykorzystania seksualnego pociągają za sobą zakłócenia

w funkcjonowaniu seksualnym w dojrzałym życiu. Jehu (1988, 1991) stwierdził,

że do najczęściej występujących należą: lęk przed kontaktami seksualnymi,

awersja seksualna i brak satysfakcji we współżyciu. Mogą pojawiać się

również tendencje do angażowania się w prostytucję. Badania wskazują

również (Jehu 1991) na powiązania pomiędzy seksualnym wykorzystaniem

a swoistym uzależnieniem od seksu. Jest bowiem prawdopodobne, że osoby

wykorzystane (zwłaszcza kobiety) mogły mieć w dzieciństwie trudności

z postawieniem wyraźnej granicy pomiędzy aktywnością seksualną i miłością

w sensie zaangażowania emocjonalnego. Te dwie sfery zostały przemieszane

i utożsamione. Stąd dążenie do kontaktów seksualnych w dorosłym życiu,

które stają się synonimem bycia kochaną i atrakcyjną. Ponadto angażowanie

się w liczne kontakty seksualne i inicjowanie ich daje poczucie kontroli nad

innymi ludźmi. Może także pełnić funkcję samouszkodzeń, gdy pociąga za

sobą negatywne konsekwencje, np. gwałt dokonany przez przypadkowego

partnera.

Interesujących danych dotyczących psychologicznych następstw wykorzystania

seksualnego w dzieciństwie dostarcza Draucker (1992). Zdaniem tej

autorki można wskazać objawy pozwalające z dużym prawdopodobieństwem

określić, że osoba, u której występują, jest ofiarą seksualnego wykorzystania.

Wśród objawów pojawiają się takie, o których wspominał Jehu (1988, 1991),

a także i inne, np.: powtarzające się koszmary senne, obsesyjne myśli

Następstwa wykorzystywania seksualnego 21

0 niebezpieczeństwie, które grozi najbliższym, lęk przed samotnością oraz

zaburzenia percepcji (słyszenie kroków na schodach, ciemne sylwetki poruszające

się na peryferiach pola widzenia, poczucie bycia dotykanym). Draucker

(1992) twierdzi, że wspomniane tu objawy występują głównie u kobiet. Ich

intensywność i w pewnym sensie „psychotyczny” charakter sprzyjają temu,

by dotknięte nimi kobiety poszukiwały specjalistycznej pomocy. U mężczyzn

natomiast tendencja do poszukiwania pomocy jest znacznie mniej nasilona.

Jest to – zdaniem Draucker (1992) – efektem rozpowszechnionego przekonania,

że mężczyzna nie ponosi takich negatywnych konsekwencji wykorzystania,

jak kobieta. Niemniej u mężczyzny wykorzystanego seksualnie w okresie

dzieciństwa czy dorastania mogą pojawić się pewne rodzaje zachowań, których

funkcją jest zatuszowanie przeżyć związanych z wykorzystaniem. Należy do

nich np. nadmierne demonstrowanie własnej męskości, zarówno w formie

angażowania się w typowo „męskie” zajęcia, prezentowanie „męskich” cech,

jak i unikanie zachowań, które można by określić jako „kobiece” . Demonstracja

własnej męskości pełni podwójną funkcję. Z jednej strony pomaga

budować obraz własnej osoby, z drugiej kompensuje bezradność i bezsilność

doznawane w przeszłości podczas seksualnego wykorzystywania. Problemem,

który pojawia się u mężczyzn, jest również kwestia identyfikacji własnej

orientacji seksualnej. Sprawcami przemocy seksualnej są bowiem często osoby

tej samej płci. Doznania pojawiające się w czasie kontaktu ze sprawcą mogą

dla niektórych ofiar być sygnałem ujawniającego się homoseksualizmu i jako

takie budzić niepokój. Jednym z następstw tych obaw jest unikanie wszelkich

bliższych związków emocjonalnych z mężczyznami, także przyjaźni. Niemniej

niektórzy autorzy podają, że mężczyźni wykorzystani seksualnie przez

sprawców tej samej płci są częściej aktywnymi homoseksualistami (Finkelhor

1984 – cyt. za: Jehu 1991).

Tak więc kobiety i mężczyźni, ofiary przemocy seksualnej, mogą prezentować

różny zestaw objawów i przeżyć. W przypadku kobiet bardziej

prawdopodobne są silne emocjonalne konsekwencje przemocy (np. depresja),

w przypadku mężczyzn bardziej prawdopodobne są natomiast behawioralne

konsekwencje (np. agresja).

Wykorzystanie seksualne w historii życia osób z rozpoznanymi

i leczonymi zaburzeniami psychicznymi

Warto wspomnieć w tym miejscu, że w najnowszym podręczniku diagnozy

klinicznej Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders – IV (1994)

pojawiła się odrębna kategoria „Problemy związane ze złym traktowaniem

1 zaniedbaniem” , pozwalająca na klasyfikowanie skutków zaniedbania,

22 Eleonora Bielawska-Batorowicz

przemocy fizycznej i seksualnej wobec dziecka, a także przemocy fizycznej

i seksualnej wobec osoby dorosłej. Wskazuje to na dostrzeżenie roli, jaką

doświadczenia przemocy i wykorzystania odgrywają w powstawaniu zaburzeń

psychicznych. Poza swoistą zależnością pomiędzy przemocą i jej

bezpośrednimi następstwami psychicznymi, jak np. zaburzenia snu, agresywne

zachowanie, zakłócenia koncentracji uwagi (Bielawska-Batorowicz,

Hanks 1993), tendencje samobójcze, zachowania przestępcze, depresja,

skargi somatyczne (Trickett, Putnam 1993) uwzględnione w DSM-IV

(1994), możliwe są również sytuacje, w których wykorzystanie seksualne

staje się jednym z czynników etiologicznych późniejszych zaburzeń psychicznych

i zakłóceń w prawidłowym funkcjonowaniu psychospołecznym.

Przedstawione wcześniej koncepcje dotyczące mechanizmów sprzyjających

długotrwałym następstwom przemocy seksualnej, wskazują na drogi, którymi

doświadczenia przemocy oddziałują na jej ofiary. Publikacje wielu

autorów wyraźnie wskazują, że nie są to sytuacje sporadyczne.

Jakkolwiek głębsza analiza biografii osób z poważnymi zaburzeniami

psychicznymi wskazuje na występowanie różnych doświadczeń przemocy,

w tym seksualnego wykorzystania, to jednak nie można stwierdzić jednoznacznej

i wyłącznej zależności pomiędzy przemocą seksualną i zaburzeniami

we wszystkich przypadkach. Można jedynie wskazać, jak liczna grupa osób

z danymi zaburzeniami doświadczała w dzieciństwie określonej formy złego

traktowania. I znów stosunkowo najłatwiej znaleźć można dane dotyczące

kobiet.

Wśród grup zaburzeń łączonych z historią wykorzystania seksualnego

wymienia się przede wszystkim: psychozy, osobowość wieloraką, alkoholizm,

narkomanię, anoreksję, bulimię, zaburzenia typu borderline (Bleiberg

1994; Jehu 1991; Trickett, Putnam 1993). Niektórzy autorzy stwierdzają

również uporczywe dolegliwości somatyczne – chroniczne bóle

w obszarze miednicy (Walker i in. 1988 – cyt. za: Jehu 1991). Wspomniane

zaburzenia nie występują z jednakową częstością, a ponadto różni

autorzy uzyskują odmienne wskaźniki rozpowszechnienia wykorzystania

seksualnego u osób z rozpoznanymi odmiennymi kategoriami zaburzeń.

Porównywanie tych wskaźników winno być czynione z dużą dozą ostrożności,

gdyż liczebności analizowanych grup są z reguły różne i wahają

się od kilkunastu do kilkuset osób. Ponadto z reguły są to badania

retrospektywne. Przyjrzyjmy się bliżej współwystępowaniu zaburzeń i doświadczeń

przemocy seksualnej na podstawie rezultatów kilku programów

badawczych.

Występowanie wykorzystania seksualnego w dzieciństwie w grupie kobiet

z chronicznymi zaburzeniami psychicznymi leczonych ambulatoryjnie analizowała

Muenzenmaier i współpracownicy (1993). Autorzy ci stwierdzili, że

w grupie liczącej 78 badanych – 51 osób (65%) doznawało w dzieciństwie

Następstwa wykorzystywania seksualnego 23

różnych form przemocy, a 35 (45%) kobiet doświadczyło przemocy seksualnej.

Część z tych kobiet obok przemocy seksualnej doznawała również i innych

form złego traktowania (np. przemocy fizycznej czy zaniedbania). W czasie

badania ofiary przemocy, w tym seksualnej, charakteryzowały bardziej nasilone

objawy psychotyczne i objawy depresji. Cytowani autorzy stwierdzili ponadto,

iż osoby doświadczające przemocy seksualnej w dzieciństwie były również

wykorzystywane w wieku dorosłym znacznie częściej niż badane kobiety bez

takich doświadczeń. Ich analizy wykazały również, że tylko w przypadku

20% badanych kobiet, ofiar przemocy, lekarze i terapeuci wiedzieli o doświadczeniach

swoich pacjentek i potrafili określić rozmiary doznanej

przemocy.

Ten ostatni rezultat ma istotne znaczenie. Wskazuje bowiem jak niechętnie

ofiary przemocy ujawniają swoje doświadczenia, nawet w relacji

terapeutycznej. Sugeruje również konieczność poszukiwania danych o możliwej

przemocy także i wówczas, gdy pacjenci spontanicznie nie ujawniają

takich doświadczeń. Wymaga to znacznych umiejętności diagnostycznych

i ostrożności ze strony psychiatry czy psychologa, tak by uzyskane od

pacjenta informacje dotyczyły rzeczywistych przeżyć (Draucker 1992; Lindsay,

Read 1994).

Badania Muenzenmaier i współpracowników (1993) wskazują, że różne

formy przemocy w okresie dzieciństwa, w tym seksualna, były istotnie

częściej elementem doświadczenia życiowego kobiet leczonych z racji chronicznych

zaburzeń psychicznych niż u kobiet bez zaburzeń. Do podobnych

wniosków doszli na podstawie swych badań Engels i inni (1994). Wykorzystywanie

seksualne stwierdzili u 55 spośród 110-osobowej grupy kobiet,

których zaburzenia psychiczne (głównie depresja i fobie) leczono ambulatoryjnie.

Bardziej jednorodną grupę analizowali w swych badaniach Swett wraz

ze współpracownikami (Swett i in. 1991; Swett, Halpert 1994), którzy

skoncentrowali się na kobietach nadużywających alkoholu. W cytowanych

badaniach uczestniczyło 189 kobiet leczonych ambulatoryjnie, spośród których

23 doznało przemocy seksualnej, a dalsze 47 przemocy seksualnej i fizycznej

oraz 88 kobiet hospitalizowanych na oddziale psychiatrycznym, spośród

których 58 doznało przemocy seksualnej jako jedynej lub w połączeniu

z przemocą fizyczną. Doświadczenia wykorzystania seksualnego w dzieciństwie

były ujawniane istotnie częściej przez kobiety nadużywające alkoholu

(u których stwierdzano ponadto inne zaburzenia psychiczne) niż przez kobiety,

u których nadużywanie alkoholu nie występowało. Uzyskane wskaźniki

sugerują, że nadużywanie alkoholu wystąpiło wśród osób wykorzystywanych

seksualnie istotnie częściej w porównaniu z ogólną populacją amerykańskich

kobiet. Podobne do cytowanych wyżej wyników uzyskali także inni autorzy

(np. Miller i in. 1987 – cyt. za: Jehu 1991). Obok wyraźnej tendencji do

24 Eleonora Bielawska-Batorowicz

nadużywania alkoholu stwierdzano także w grupie kobiet wykorzystywanych

seksualnie częstszą niż przeciętnie tendencję do sięgania po różne środki

psychoaktywne (Jehu 1991; Trickett, Putnam 1993; van der Kolk, Fisler

1994). Tak alkohol, jak i inne nadużywane substancje pełnią – zdaniem

niektórych autorów (van der Kolk, Fisler 1994) – istotną rolę w „wyciszaniu”

wspomnień o negatywnych doświadczeniach z dzieciństwa i usuwaniu innych

następstw przemocy, np. objawów zespołu stresu pourazowego.

Seksualne wykorzystywanie w okresie dzieciństwa współwystępuje również

z zaburzeniami odżywiania typu anorexia nervosa i bulimia nervosa,

chociaż wyniki badań dotyczące wspomnianej zależności nie są jednoznaczne.

I tak można spotkać pogląd o wyraźnie częstszym występowaniu

wykorzystywania seksualnego w populacji kobiet z zaburzeniami odżywiania

(Jehu 1991; van der Kolk, Fisler 1994), a także pogląd przeciwny (Chładzińska-

Kiejna 1995; Lindsay, Read 1994). Znaczna liczba wyników badań

wskazuje jednak na to, iż wśród kobiet z zaburzeniami odżywiania odsetek

doświadczeń wykorzystywania seksualnego (28-50%, Jehu 1991) jest co

najmniej tak samo wysoki, jak w całej populacji kobiet z zaburzeniami

psychicznymi. Stwierdza się ponadto, że intensywność zaburzeń odżywiania

może być proporcjonalna do zakresu doświadczanej przemocy (van der

Kolk, Fisler 1994).

W obszernym artykule przeglądowym Chładzińska-Kiejna (1995) dokumentuje

różnice w zakresie doświadczania wykorzystania seksualnego przez osoby

z rozpoznaną anoreksją i bulimią. W tym ostatnim przypadku niechciane

doświadczenia seksualne pojawiały się znacząco częściej w biografiach chorych

na bulimię w porównaniu z chorymi na anoreksję. Zaburzenia odżywiania,

rozpoczynające się wraz z wykorzystywaniem seksualnym, pomagały ofiarom

przemocy odzyskać poczucie kontroli nad sobą, poprawić niską samoocenę,

uniknąć poczucia bezsilności. O tym, że przeżycia te są często udziałem

osób wykorzystywanych seksualnie była już wcześniej mowa.

Stosunkowo najczęściej doświadczenia przemocy seksualnej w okresie

dzieciństwa stwierdzane są w dwu grupach zaburzeń psychicznych. Są to:

osobowość wieloraka i zaburzenia typu borderline. W pierwszym przypadku

przemoc seksualna dotyczy 82-90% pacjentów z rozpoznanym zaburzeniem

(Jehu 1991), w drugim przypadku 60-80% pacjentów (Bleiberg 1994) i zwykle

współwystępuje z innymi formami przemocy, np. fizyczną. Przemoc, której

doznawały osoby z obu formami zaburzeń, była bardzo intensywna i być

może w jej intensywności (w połączeniu ze zdolnościami do autohipnozy)

należy szukać uzasadnienia rozwinięcia się tak skomplikowanych zaburzeń

psychicznych (Rosenhan, Seligman 1994).

Przytoczone powyżej prace dotyczyły zaburzeń psychicznych u kobiet.

Jak wspomniano, o wiele trudniej jest znaleźć analogiczne badania uwzględniające

sytuację mężczyzn – ofiar przemocy. Dostępne publikacje, o ile

Następstwa wykorzystywania seksualnego 25

opisywały problemy dorosłych mężczyzn wykorzystywanych seksualnie

w dzieciństwie, czyniły to w odniesieniu do takich sytuacji, jak: agresywne

zachowanie seksualne wobec dorosłych kobiet, zaburzenia seksualne (Draucker

1992; Jehu 1991, 1992), czyny lubieżne wobec dzieci (Howitt 1995; Jehu

1991), homoseksualizm (Jehu 1991), samouszkodzenia i próby samobójcze

(Jehu 1991), a także psychozy (Jehu 1992). Nie znaczy to oczywiście, że

tylko takie zaburzenia mogą występować u mężczyzn wskutek nadużyć

seksualnych. Wydaje się, że konsekwencje doświadczania przemocy seksualnej

są równie rozległe, jak w przypadku kobiet. Jak dotąd mniej mamy na to

empirycznych dowodów.

Podsumowanie

Cytowane w artykule publikacje wskazują, że wykorzystywanie seksualne

w dzieciństwie pojawia się – niekiedy bardzo często – w biografiach osób

z różnymi zaburzeniami psychicznymi, a także osób nadużywających substancji

psychoaktywnych. Najwyższe nawet wskaźniki współwystępowania nadużyć

i zaburzeń nie osiągają jednak 100%, co sugeruje, że przemoc seksualna

w dzieciństwie nie jest warunkiem wystarczającym do rozwoju zaburzeń

psychicznych w wieku dojrzałym. (Nie jest także warunkiem koniecznym,

gdyż zaburzenia psychiczne rozwijają się przecież i u osób bez takich

doświadczeń).

Wydaje się zatem, że na rolę wykorzystywania seksualnego w etiologii

zaburzeń należy spojrzeć z nieco innej perspektywy. Zamiast poszukiwać

prostej zależności przyczynowej łączącej akty przemocy z późniejszymi

zaburzeniami, warto spojrzeć na przemoc – w tym seksualną – jako

na jeden z elementów niekorzystnego środowiska, w jakim wzrasta i rozwija

się dana osoba. Nie tylko więc samo wykorzystanie seksualne, ale także

atmosfera środowiska rodzinnego, fakt nadużycia zaufania dziecka, niezaspokajanie

jego podstawowych potrzeb emocjonalnych, brak reakcji

otoczenia na sygnały o mającej miejsce przemocy seksualnej wydają się

równie, a może i bardziej istotnymi czynnikami w etiologii zaburzeń.

Argumentów wspierających tę tezę dostarczają Furniss (1991), Hobbs

i inni (1993), gdy twierdzą, że psychologiczne skutki wykorzystania seksualnego

są funkcją reakcji otoczenia (głównie rodziny) na fakt ujawnienia przez

dziecko przemocy seksualnej, której doznało. Także Lindsay i Read (1994)

wspierają tę tezę, gdy twierdzą, że izolowany przypadek wykorzystania

przez obcą osobę, który dodatkowo nie zawiera w sobie kontaktu fizycznego

(np. kontakt z ekshibicjonistą), nie pociąga za sobą poważnych konsekwencji

26 Eleonora Bielawska-Batorowicz

dla stanu psychicznego ofiary. Potrzeba więc czegoś więcej niż tylko

jednorazowego, mimo że nieodpowiedniego dla wieku dziecka, przeżycia.

Doświadczenia wykorzystywania seksualnego rzadko są odosobnione.

Z reguły, na co wskazywały również i prace cytowane w niniejszym artykule,

towarzyszy im przemoc fizyczna i emocjonalna. Połączenie tych trzech

rodzajów przemocy intensyfikuje niekorzystne oddziaływanie środowiska.

Jednostka wzrasta w atmosferze zagrożenia, niepewności, poczucia małej

wartości, musi borykać się z kierowaną w stosunku do niej agresją, w obawie

przed konsekwencjami ukrywać swoje emocje (np. złość), nauczyć się

kształtować swoje relacje z napastnikiem (także sprawcą przemocy seksualnej),

zrozumieć dlaczego drugi rodzic i inni dorośli nie chronią przed przemocą,

ukrywać swoje doświadczenia przed otoczeniem z obawy przed odrzuceniem

i stygmatyzacją, a także chronić innych (np. młodsze rodzeństwo) przed

seksualnym wykorzystaniem. Wszystko to czyni sytuację dziecka czy nastolatka

wzrastającego w atmosferze przemocy niezwykle trudną i niesprzyjającą

zachowaniu równowagi emocjonalnej. Stąd w całokształcie sytuacji życiowej,

a nie w izolowanej przemocy seksualnej, szukać należy przyczyn zaburzeń

rozwijających się w wieku dorosłym. Doświadczanie przemocy jest bowiem

tylko jednym z wielu niekorzystnych warunków rozwoju.

Bibliografia

Amme rma n R. T., He r s e n M. (1992), Current Issues in the Assessment o f Family Violence,

[w:] R. T. Amme rma n , M. He r s e n (Eds.), Assessment o f Family Violence, John Wiley

& Sons, New York, 3-10

B i e l a w s k a – B a t o r o w i c z E., Ha n k s H. (1993), O formach złego traktowania dzieci,

„Przegląd Psychologiczny”, 36, 305-315

B l e i b e r g E. (1994), Borderline Disorders in Children and Adolescents: The Concept, the

Diagnosis, and the Controversies, „Bulletin of the Menninger Clinic”, 58, 169-196

C h ł a d z i ń s k a -K i e j n a S. (1995), Nadużycia seksualne wobec dzieci a zaburzenia odżywiania,

„Nowiny Psychologiczne”, 2, 105-126

Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders – TV (1994), American Psychiatric Association,

Washington

D r a u c k e r C. B. (1992), Counselling Survivors of Childhood Sexual Abuse, Sage Publications

London

E n g e l s M. L., M o i s a n D„ H a r r i s R. (1994), MMPI Indices o f Childhood Trauma Among

110 Female Outpatients, „Journal of Personality Assessment”, 63, 135-147

F i n k e l h o r D. (1994), The International Epidemiology of Child Sexual Abuse, „Child Abuse

& Neglect”, 18, 409^117

F i n k e l h o r D., D z i u b a – L e a t h e rm a n J. (1994), Children as Victims of Violence:

A National Survey, „Pediatrics”, 94, 413-420

Następstwa wykorzystywania seksualnego 27

F o rwa r d S. (1992), Toksyczni rodzice, Jacek Santorski & Co. Agencja Wydawnicza, Warszawa

F u r n i s s T. (1991), The Multiprofessional Handbook o f Child Sexual Abuse. Integrated

Management, Therapy & Inegal Intervention, Routledge, London

G l a s e r D., F r o s h S. (1995), Dziecko seksualnie wykorzystywane, PZWL, Warszawa

G o l i ń s k a L. (1995), Złość, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa

Ho b b s C. (1992), Paediatric Intervention in Child Protection, „Child Abuse Review”, 1, 5-18

H o b b s C. J, H a n k s H. G. I., Wy n n e J. M. (1993), Child Abuse and Neglect: A Clinician’s

Handbook, Churchill Livingstone, Edinburgh

H owi t t D. (1995), Paedophiles and Sexual Offences Against Children, John Wiley & Sons,

Chichester

J eh u D. (1988), Beyond Sexual Abuse. Therapy with Women who were Childhood Victims,

John Wiley & Sons, Chichester

J eh u D. (1991), Clinical Work With Adults Who Were Sexually Abused in Childhood, [w:]

C. R. Ho l l i n , Κ. H о we l l s (Eds.), Clinical Approaches to Sex Offenders and Their

Victims, John Wiley & Sons, Chichester, 229-260

J eh u D. (1992), Adult Survivors o f Sexual Abuse, [w:] R. T. Amme rma n , M. He r s e n

(Eds.), Assessment o f Family Violence, John Wiley & Sons, New York, 348-370

L ew – S t a r ow i c z Z. (1992), Przemoc seksualna, Jacek Santorski & Co. Agencja Wydawnicza,

Warszawa

L i n d s a y D. S., Re a d J. D. (1994), Psychotherapy and Memories of Childhood Sexual

Abuse: A Cognitive Perspective, „Applied Cognitive Psychology”, 8, 281-338

L i p o w s k a – T e u t s c h A. (1995), Rodzina a przemoc, Państwowa Agencja Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych, Warszawa

Mu e n z e nma i e r Κ., Me y e r I., S t r u e n i n g E., F e r b e r J. (1993), Childhood Abuse and

Neglect Among Women Outpatients with Chronic Mental Illness, „Hospital and Community

Psychiatry”, 44, 666-670

P a c ew i c z A. (1992), O nadużyciach seksualnych wobec dzieci, Instytut Psychologii Zdrowia

i Trzeźwości, Warszawa

P o s p i s z y l I. (1994), Przemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

R o s e n h a n D. L„ S e l i gma n М. E. P. (1994), Psychopatologia, Polskie Towarzystwo

Psychologiczne, Warszawa

S c h e c t e r M. P., R o b e r g e L. (1976), Sexual Exploitation, [w:] R. E. He l f e r , C. H.

Kemp e (Eds.), Child Abuse and Neglect, the Family and the Community, Ballinger,

Cambridge, 173-201

Swe t t C., Ha l p e r t M. (1994), High Rates o f Alcohol Problems and History o f Physical

and Sexual Abuse Among Women Inpatients, „American Journal of Drug and Alcohol

Abuse”, 20, 263-272

Swe t t C., Co h e C„ S u r r e y J„ C omp a i n e A., Ch a v e z R. (1991), High Rates of

Alcohol Use and History of Physical and Sexual Abuse Among Women Outpatients, „American

Journal of Drug and Alcohol Abuse”, 17, 49-60

T r i c k e t t P. Κ., P u t n am F. W. (1993), Impact o f Child Sexual Abuse on Females: Toward

a Developmental, Psychobiological Integration, „Psychological Science”, 4, 81-87

V a n d e r Ko l k В. A., F i si er R. E. (1994), Childhood Abuse and Neglect and Loss of