ELEONORA BIELAWSKA-BATOROWICZ
Instytut Psychologii UŁ
Odległe następstwa wykorzystywania seksualnego dziecka
Wprowadzenie
Problematyka przemocy wobec dziecka jest zagadnieniem skupiającym
uwagę przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Z reguły bywa rozpatrywana
na szerszym tle przemocy w rodzinie i definiowana jako działanie na szkodę
dziecka sprzeczne z wymaganiami relacji, która łączy dziecko z jego
opiekunami (Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993; Pospiszyl 1994). Z dotychczasowych
badań wynika, że przemoc ta przybiera różne formy. Najczęściej
rozpoznawane są: przemoc fizyczna i emocjonalna, wykorzystywanie seksualne
i zaniedbanie (Ammerman, Hersen 1992; Pospiszyl 1994), choć wielu autorów
wyróżnia także takie formy, jak: zaniedbanie prenatalne, wykorzystywanie
rytualne oraz opóźnienie rozwoju fizycznego bez uwarunkowań organicznych
(Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993; Hobbs 1992; Hobbs i in. 1993).
Omówienie uwarunkowań i następstw wszystkich form przemocy wobec
dziecka wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Głównym celem
artykułu jest bowiem przedstawienie długofalowych konsekwencji seksualnego
wykorzystywania dziecka, zwłaszcza zaś roli tego doświadczenia w etiologii
zaburzeń psychicznych.
[15]
16 Eleonora Bielawska-Batorowicz
Wykorzystywanie seksualne dziecka – definicja
i zakres występowania zjawiska
W piśmiennictwie poświęconym przemocy wobec dziecka stosunkowo
najbardziej rozpowszechniona jest definicja zaproponowana przez Schectera
i Roberge’a (1976), która określa wykorzystywanie seksualne jako angażowanie
dziecka lub nastolatka w aktywność seksualną, której dziecko w pełni nie
rozumie, na którą nie daje przyzwolenia i która narusza zasady moralne
związane z rolami pełnionymi w rodzinie. Przejawy wykorzystania seksualnego
to nie tylko agresywne czyny seksualne (gwałty) i stosunki płciowe z udziałem
dziecka (węższa definicja wykorzystywania), ale także angażowanie dziecka
w rozmowy o treści seksualnej, eskspozycja anatomii i czynności seksualnych
(również pornografii), dotykanie intymnych części ciała dziecka, kontakty
oralno-genitalne, dziecięca pornografia i prostytucja (szersza definicja wykorzystania)
(Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993; Glaser, Frosh 1995; Lew-Starowicz
1992; Pacewicz 1992). Przyjęcie węższej bądź szerszej definicji wykorzystania
zmienia zakres rozpowszechnienia badanego zjawiska. Stąd, analizując dane
liczbowe pochodzące z różnych krajów i dokonując porównań, należy
uwzględniać stosowaną przez badaczy definicję.
W swojej analizie rozpowszechnienia wykorzystywania seksualnego Finkelhor
(1994) dokonał porównania danych pochodzących z 20 krajów:
Australii, Austrii, Belgii, Danii, Dominikany, Finlandii, Francji, Grecji,
Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Kanady, Kostaryki, Niemiec, Norwegii, Nowej
Zelandii, RPA, Szwajcarii, Szwecji, USA. W większości krajów stosowano
szerszą definicję wykorzystywania seksualnego. Z reguły brano pod uwagę
reprezentatywne próby osób dorosłych, które retrospektywnie opisywały swe
doświadczenia. W każdym z analizowanych krajów stwierdzono przypadki
seksualnego wykorzystywania dzieci, którego ofiarami były częściej kobiety
– od 7% w Finlandii do 36% w Austrii. Dane liczbowe dla mężczyzn
wahają się w granicach od 3% (Szwecja) do 29% (RPA). Wśród kobiet
14-56% przypadków wykorzystania seksualnego ma miejsce w rodzinie
(sprawcami są krewni i osoby pełniące rolę rodzica). W przypadku mężczyzn
analogiczny wskaźnik to 0-25%. Komentując wyniki prowadzonych przez
siebie porównań, Finkelhor (1994) stwierdza, że uzyskane wskaźniki mogą
nie odzwierciedlać prawdziwej liczby osób wykorzystywanych seksualnie
w dzieciństwie, w rzeczywistości może być ona wyższa.
Interesująco przedstawiają się na tym tle dane dla naszego kraju. Badania
Lwa-Starowicza (cyt. za: Pacewicz 1992) wskazują, że 34,9% reprezentatywnej
grupy kobiet miało do 15 roku życia doświadczenia wykorzystania seksualnego.
Dla mężczyzn wskaźnik ten wynosi 29,0%. Kontakty seksualne
z członkami rodziny dotyczyły w cytowanych badaniach 16,9% kobiet i 8,8%
Następstwa wykorzystywania seksualnego 17
mężczyzn. Wskaźniki liczbowe nie odbiegają więc od danych uzyskanych
w innych krajach.
Dane uzyskiwane retrospektywnie traktowane są niekiedy jako mniej
rzetelne, bo obarczone błędem wynikającym z możliwego zniekształcenia
faktów. W piśmiennictwie dostępne są jednak wyniki dotyczące zakresu
wykorzystywania seksualnego analizowanego „na bieżąco” . Finkelhor i Dziuba-
Leatherman (1994) opublikowali dane pochodzące z badań prowadzonych
w USA z udziałem 2000 dzieci w wieku 10-16 lat. Wynika z nich, że 10,5%
ogółu badanych doświadczyło seksualnego wykorzystania (15,3% dziewcząt
i 5,9% chłopców). Gdy analizowano występowanie wykorzystania w ciągu
roku poprzedzającego badanie, to wskaźniki procentowe wynosiły odpowiednio
6,7, 10,2 i 3,4%. Wykorzystanie seksualne bez kontaktu fizycznego z ofiarą
miało miejsce w 2,5% przypadków (3,9% dziewczęta i 1,2% chłopcy). W roku
poprzedzającym badanie ta forma wykorzystania pojawiła się w 1,9%
przypadków (2,9% dziewczęta i 0,9% chłopcy).
Porównanie cytowanych danych z rezultatami badań prowadzonych
w Polsce ponownie wskazuje na podobny zakres zjawiska (Lew-Starowicz
1992). W polskich badaniach na uwagę zasługuje fakt stosunkowo szerokiego
posługiwania się pornografią przez sprawców seksualnego wykorzystania
– 24,9% dziewcząt i 22,3% chłopców poddawanych było jej oddziaływaniu
(Lew-Starowicz 1992).
Wszystkie przedstawione powyżej dane wskazują jednoznacznie, że
seksualne wykorzystywanie dzieci jest faktem. Nie jest również zjawiskiem
sporadycznym. Częściej dotyczy dziewcząt niż chłopców. Przeważnie sprawcami
są osoby znane dziecku, z którymi jest ono związane emocjonalnie i od
których jest zależne (Finkelhor 1994; Glaser, Frosh 1995; Hobbs i in. 1993).
Zdarza się ponadto dzieciom w każdym wieku (Hobbs i in. 1993; Pacewicz
1992) i z reguły trwa przez okres ok. dwu lat (Trickett, Putnam 1993).
Mechanizmy wyjaśniające odległe skutki
wykorzystania seksualnego
Wykorzystanie seksualne jest doświadczeniem traumatyzującym dla dziecka
i pociąga za sobą wiele następstw pojawiających się bezpośrednio po urazie.
Opisano je również w publikacjach dostępnych w języku polskim (Bielawska-
Batorowicz, Hanks 1993; Glaser, Frosh 1995; Lew-Starowicz 1992; Lipowska-
Teutsch 1995; Pacewicz 1992; Pospiszyl 1994). Biorąc pod uwagę fakt, że
ta forma przemocy pojawia się w okresie rozwojowym, można przypuszczać,
iż jej następstwa będą sięgać poza okres dzieciństwa i obejmować rozwój
osobowości, relacje społeczne, funkcjonowanie seksualne czy nawet zaburzenia
18 Eleonora Bielawska-Batorowicz
psychiczne (Draucker 1992; Forward 1992; Jehu 1988, 1991; Muenzenmaier
i in. 1993).
Interesującą propozycję modelu wyjaśniającego pojawianie się odległych
następstw przemocy seksualnej wobec dziecka proponują Trickett i Putnam
(1993). Autorzy ci przyjmują trzy podstawowe założenia: 1) wykorzystanie
seksualne przed lub w trakcie okresu dojrzewania jest źródłem silnego
psychologicznego stresu, 2) dodatkowe źródło stresu zakłóca przebieg rozwoju
psychospołecznego, 3) stres wywołany wykorzystaniem seksualnym pociąga
za sobą zmiany w funkcjonowaniu fizjologicznym organizmu (np. osi
podwzgórze-przysadka-nadnercza czy osi podwzgórze-przysadka-jajniki).
Przyjmując łącznie te założenia, cytowani autorzy próbują spoić czynniki
psychobiologiczne i psychospołeczne.
Niezależnie od możliwych następstw fizjologicznych (np. opóźnienie
dojrzewania biologicznego) Trickett i Putnam (1993) zwracają uwagę na
psychiczne następstwa wykorzystania seksualnego, zwłaszcza zaś obniżenie
się poczucia własnej wartości i akceptacji własnego ciała. Ich zdaniem
– fakt, że wykorzystanie seksualne dzieje się wbrew woli dziecka, powoduje
powstawanie i narastanie poczucia braku kontroli, niekompetencji i bezradności.
Ponadto dziecko jest bardzo poruszone i przejęte swoimi doznaniami
związanymi z wykorzystaniem seksualnym. Napotyka więc na
trudności w koncentrowaniu się na swoich zwykłych zajęciach i obowiązkach,
a w konsekwencji gorzej – niż to byłoby możliwe – rozwija się
intelektualnie. Pragnienie ucieczki od przykrych przeżyć i wspomnień pociąga
za sobą pojawianie się objawów dysocjacyjnych (por. Bleiberg 1994;
Lindsay, Read 1994). Wykorzystanie seksualne jest więc w ujęciu Trickett
i Putnama (1993) czynnikiem, który zaburza prawidłowy przebieg rozwoju
i uniemożliwia realizację tych zadań rozwojowych, które przypadają na
okres adolescencji, co prowadzić może do pojawiania się wielu objawów
psychopatologicznych, takich jak depresja, niepokój, agresywność w okresie
dojrzewania i później.
Ciekawy pogląd na odległe następstwa wykorzystania seksualnego prezentują
także van der Kolk i Fisler (1994). Ich zdaniem wykorzystanie seksualne
jest silnym urazem psychicznym, który – obok braku poczucia wpływania
na otoczenie – ma jeszcze inne następstwa. Wśród nich wymienić należy
uniemożliwienie przyswojenia sobie umiejętności regulowania intensywności
własnych emocji i uczuć. Van der Kolk i Fisler (1994) twierdzą bowiem,
że wykorzystanie seksualne zakłóca uwarunkowaną biologicznie zdolność
regulowania intensywności reakcji afektywnych. To zaś prowadzi do zakłóceń
w rozwoju osobowości, zwłaszcza struktury „ja” , przyjmujących postać
zaburzonego poczucia odrębności, zakłóceń obrazu własnego ciała, wybuchów
agresji wobec innych lub siebie, braku poczucia bezpieczeństwa, zwłaszcza
w relacjach z innymi ludźmi.
Następstwa wykorzystywania seksualnego 19
Cytowani autorzy wskazują na liczne, psychobiologicznie uwarunkowane,
następstwa przemocy seksualnej jako sytuacji silnie traumatyzującej. Po
pierwsze, ofiary seksualnego wykorzystania reagują z nadmierną intensywnością
na wszystkie bodźce skojarzone z sytuacją wykorzystania. Po drugie,
reagują nadmiernie intensywnie na każdy, nawet obojętny, bodziec
0 dużej intensywności. Jest to – zdaniem van der Kolka i Fislera (1994)
– konsekwencją trudności w modulowaniu własnych reakcji emocjonalnych.
Emocje przestają pełnić funkcję informacyjną. Stają się sygnałem do
natychmiastowej reakcji i nie są wcześniej interpretowane w kategoriach
znaczenia, jakie dla reagującej osoby ma sytuacja będąca źródłem stymulacji.
Ponadto ofiary przemocy mają znaczne trudności z rozpoznawaniem
1 opisywaniem przeżywanych emocji, zwłaszcza negatywnych, także tych
nie związanych bezpośrednio z doświadczeniem przemocy. Tracą więc
możliwość posługiwania się werbalizacją jako sposobem rozładowania
emocji.
Obie przedstawione wyżej skrótowo koncepcje kładą nacisk na urazowy
charakter doświadczeń związanych z wykorzystaniem seksualnym i sugerują,
że u ofiar może rozwinąć się zespół stresu pourazowego ze wszystkimi
objawami (por. Rosenhan, Seligman 1994). Cytowani autorzy są również
zgodni, że zakłócenia regulowania intensywności własnych reakcji czy
utrwalenie się zaburzonego wzoru fizjologicznej reakcji na stresory (np. zmiany
w wydzielaniu adrenaliny) mogą stać się przyczyną sprzyjającą rozwojowi
różnorodnych zaburzeń psychicznych.
Psychologiczne następstwa wykorzystania seksualnego
w dzieciństwie obserwowane u dorosłych
Cytowane wcześniej dane wskazują, że ofiarami wykorzystania częściej
są kobiety. Ten fakt sprawia, że w piśmiennictwie znacznie łatwiej znaleźć
można dane dotyczące następstw wykorzystania u kobiet. Przykładem takich
badań są prace Jehu (1988, 1991). Autor ten w wyniku prowadzonych przez
siebie analiz stwierdził, iż u kobiet doświadczających w dzieciństwie wykorzystania
seksualnego obserwuje się wyraźne obniżenie nastroju i poczucie winy
związane z przekonaniem, że aktom wykorzystania można było zapobiec.
Blisko związane z obniżeniem nastroju są zachowania autodestrukcyjne: próby
samobójcze, niekiedy wielokrotne, czy samouszkodzenia. Samouszkodzenia
mogą występować bezpośrednio po aktach przemocy seksualnej, a więc już
w okresie dzieciństwa czy dorastania. Pełnią wówczas wiele istotnych funkcji:
mają zapobiec dalszym aktom wykorzystania poprzez uczynienie ciała ofiary
mniej atrakcyjnym, pozwalają zademonstrować posiadanie kontroli nad
20 Eleonora Bielawska-Batorowicz
własnym ciałem, przenoszą ze sprawcy na ofiarę złość i gniew wywołane
wykorzystaniem, generując nowe doznania bólowe odwracają uwagę od doznań
pochodzących z genitaliów, są formą kary za przyzwolenie na wykorzystanie
i odczuwane pobudzenie seksualne, są wreszcie typowym „wołaniem o pomoc” .
Samouszkodzenia mogą wszakże pojawiać się u osoby dorosłej. Poza
powyższymi pełnią wówczas jeszcze jedną istotną rolę. Są mianowicie sposobem
na rozładowywanie intensywnych emocji, które pojawiają się w związku ze
wspomnieniami o przeszłości, ale także na skutek bieżących, również
negatywnych, doświadczeń życiowych.
Jehu (1988, 1991) stwierdził w swoich badaniach, że kobiety seksualnie
wykorzystywane w dzieciństwie cechuje silne poczucie inności z racji minionych
przeżyć. Prowadzi to do izolowania się od otoczenia i ograniczonego poczucia
bezpieczeństwa w kontaktach społecznych. Stąd tendencja do przejmowania
kontroli w relacjach z innymi i nieufność. Kontakty społeczne ofiar wykorzystania
są często zakłócone intensywnymi emocjami, zwłaszcza złością. Osoby
wykorzystane seksualnie sądzą, że z racji swych wcześniejszych stygmatyzujących
przeżyć nie mają takich samych jak inni praw, w tym do wyrażania
złości. Obawa przed konsekwencjami ujawnienia złości prowadzi do tłumienia
tej emocji, co z kolei ma swoje liczne negatywne konsekwencje (por. Golińska
1995).
Doświadczenia wykorzystania seksualnego pociągają za sobą zakłócenia
w funkcjonowaniu seksualnym w dojrzałym życiu. Jehu (1988, 1991) stwierdził,
że do najczęściej występujących należą: lęk przed kontaktami seksualnymi,
awersja seksualna i brak satysfakcji we współżyciu. Mogą pojawiać się
również tendencje do angażowania się w prostytucję. Badania wskazują
również (Jehu 1991) na powiązania pomiędzy seksualnym wykorzystaniem
a swoistym uzależnieniem od seksu. Jest bowiem prawdopodobne, że osoby
wykorzystane (zwłaszcza kobiety) mogły mieć w dzieciństwie trudności
z postawieniem wyraźnej granicy pomiędzy aktywnością seksualną i miłością
w sensie zaangażowania emocjonalnego. Te dwie sfery zostały przemieszane
i utożsamione. Stąd dążenie do kontaktów seksualnych w dorosłym życiu,
które stają się synonimem bycia kochaną i atrakcyjną. Ponadto angażowanie
się w liczne kontakty seksualne i inicjowanie ich daje poczucie kontroli nad
innymi ludźmi. Może także pełnić funkcję samouszkodzeń, gdy pociąga za
sobą negatywne konsekwencje, np. gwałt dokonany przez przypadkowego
partnera.
Interesujących danych dotyczących psychologicznych następstw wykorzystania
seksualnego w dzieciństwie dostarcza Draucker (1992). Zdaniem tej
autorki można wskazać objawy pozwalające z dużym prawdopodobieństwem
określić, że osoba, u której występują, jest ofiarą seksualnego wykorzystania.
Wśród objawów pojawiają się takie, o których wspominał Jehu (1988, 1991),
a także i inne, np.: powtarzające się koszmary senne, obsesyjne myśli
Następstwa wykorzystywania seksualnego 21
0 niebezpieczeństwie, które grozi najbliższym, lęk przed samotnością oraz
zaburzenia percepcji (słyszenie kroków na schodach, ciemne sylwetki poruszające
się na peryferiach pola widzenia, poczucie bycia dotykanym). Draucker
(1992) twierdzi, że wspomniane tu objawy występują głównie u kobiet. Ich
intensywność i w pewnym sensie „psychotyczny” charakter sprzyjają temu,
by dotknięte nimi kobiety poszukiwały specjalistycznej pomocy. U mężczyzn
natomiast tendencja do poszukiwania pomocy jest znacznie mniej nasilona.
Jest to – zdaniem Draucker (1992) – efektem rozpowszechnionego przekonania,
że mężczyzna nie ponosi takich negatywnych konsekwencji wykorzystania,
jak kobieta. Niemniej u mężczyzny wykorzystanego seksualnie w okresie
dzieciństwa czy dorastania mogą pojawić się pewne rodzaje zachowań, których
funkcją jest zatuszowanie przeżyć związanych z wykorzystaniem. Należy do
nich np. nadmierne demonstrowanie własnej męskości, zarówno w formie
angażowania się w typowo „męskie” zajęcia, prezentowanie „męskich” cech,
jak i unikanie zachowań, które można by określić jako „kobiece” . Demonstracja
własnej męskości pełni podwójną funkcję. Z jednej strony pomaga
budować obraz własnej osoby, z drugiej kompensuje bezradność i bezsilność
doznawane w przeszłości podczas seksualnego wykorzystywania. Problemem,
który pojawia się u mężczyzn, jest również kwestia identyfikacji własnej
orientacji seksualnej. Sprawcami przemocy seksualnej są bowiem często osoby
tej samej płci. Doznania pojawiające się w czasie kontaktu ze sprawcą mogą
dla niektórych ofiar być sygnałem ujawniającego się homoseksualizmu i jako
takie budzić niepokój. Jednym z następstw tych obaw jest unikanie wszelkich
bliższych związków emocjonalnych z mężczyznami, także przyjaźni. Niemniej
niektórzy autorzy podają, że mężczyźni wykorzystani seksualnie przez
sprawców tej samej płci są częściej aktywnymi homoseksualistami (Finkelhor
1984 – cyt. za: Jehu 1991).
Tak więc kobiety i mężczyźni, ofiary przemocy seksualnej, mogą prezentować
różny zestaw objawów i przeżyć. W przypadku kobiet bardziej
prawdopodobne są silne emocjonalne konsekwencje przemocy (np. depresja),
w przypadku mężczyzn bardziej prawdopodobne są natomiast behawioralne
konsekwencje (np. agresja).
Wykorzystanie seksualne w historii życia osób z rozpoznanymi
i leczonymi zaburzeniami psychicznymi
Warto wspomnieć w tym miejscu, że w najnowszym podręczniku diagnozy
klinicznej Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders – IV (1994)
pojawiła się odrębna kategoria „Problemy związane ze złym traktowaniem
1 zaniedbaniem” , pozwalająca na klasyfikowanie skutków zaniedbania,
22 Eleonora Bielawska-Batorowicz
przemocy fizycznej i seksualnej wobec dziecka, a także przemocy fizycznej
i seksualnej wobec osoby dorosłej. Wskazuje to na dostrzeżenie roli, jaką
doświadczenia przemocy i wykorzystania odgrywają w powstawaniu zaburzeń
psychicznych. Poza swoistą zależnością pomiędzy przemocą i jej
bezpośrednimi następstwami psychicznymi, jak np. zaburzenia snu, agresywne
zachowanie, zakłócenia koncentracji uwagi (Bielawska-Batorowicz,
Hanks 1993), tendencje samobójcze, zachowania przestępcze, depresja,
skargi somatyczne (Trickett, Putnam 1993) uwzględnione w DSM-IV
(1994), możliwe są również sytuacje, w których wykorzystanie seksualne
staje się jednym z czynników etiologicznych późniejszych zaburzeń psychicznych
i zakłóceń w prawidłowym funkcjonowaniu psychospołecznym.
Przedstawione wcześniej koncepcje dotyczące mechanizmów sprzyjających
długotrwałym następstwom przemocy seksualnej, wskazują na drogi, którymi
doświadczenia przemocy oddziałują na jej ofiary. Publikacje wielu
autorów wyraźnie wskazują, że nie są to sytuacje sporadyczne.
Jakkolwiek głębsza analiza biografii osób z poważnymi zaburzeniami
psychicznymi wskazuje na występowanie różnych doświadczeń przemocy,
w tym seksualnego wykorzystania, to jednak nie można stwierdzić jednoznacznej
i wyłącznej zależności pomiędzy przemocą seksualną i zaburzeniami
we wszystkich przypadkach. Można jedynie wskazać, jak liczna grupa osób
z danymi zaburzeniami doświadczała w dzieciństwie określonej formy złego
traktowania. I znów stosunkowo najłatwiej znaleźć można dane dotyczące
kobiet.
Wśród grup zaburzeń łączonych z historią wykorzystania seksualnego
wymienia się przede wszystkim: psychozy, osobowość wieloraką, alkoholizm,
narkomanię, anoreksję, bulimię, zaburzenia typu borderline (Bleiberg
1994; Jehu 1991; Trickett, Putnam 1993). Niektórzy autorzy stwierdzają
również uporczywe dolegliwości somatyczne – chroniczne bóle
w obszarze miednicy (Walker i in. 1988 – cyt. za: Jehu 1991). Wspomniane
zaburzenia nie występują z jednakową częstością, a ponadto różni
autorzy uzyskują odmienne wskaźniki rozpowszechnienia wykorzystania
seksualnego u osób z rozpoznanymi odmiennymi kategoriami zaburzeń.
Porównywanie tych wskaźników winno być czynione z dużą dozą ostrożności,
gdyż liczebności analizowanych grup są z reguły różne i wahają
się od kilkunastu do kilkuset osób. Ponadto z reguły są to badania
retrospektywne. Przyjrzyjmy się bliżej współwystępowaniu zaburzeń i doświadczeń
przemocy seksualnej na podstawie rezultatów kilku programów
badawczych.
Występowanie wykorzystania seksualnego w dzieciństwie w grupie kobiet
z chronicznymi zaburzeniami psychicznymi leczonych ambulatoryjnie analizowała
Muenzenmaier i współpracownicy (1993). Autorzy ci stwierdzili, że
w grupie liczącej 78 badanych – 51 osób (65%) doznawało w dzieciństwie
Następstwa wykorzystywania seksualnego 23
różnych form przemocy, a 35 (45%) kobiet doświadczyło przemocy seksualnej.
Część z tych kobiet obok przemocy seksualnej doznawała również i innych
form złego traktowania (np. przemocy fizycznej czy zaniedbania). W czasie
badania ofiary przemocy, w tym seksualnej, charakteryzowały bardziej nasilone
objawy psychotyczne i objawy depresji. Cytowani autorzy stwierdzili ponadto,
iż osoby doświadczające przemocy seksualnej w dzieciństwie były również
wykorzystywane w wieku dorosłym znacznie częściej niż badane kobiety bez
takich doświadczeń. Ich analizy wykazały również, że tylko w przypadku
20% badanych kobiet, ofiar przemocy, lekarze i terapeuci wiedzieli o doświadczeniach
swoich pacjentek i potrafili określić rozmiary doznanej
przemocy.
Ten ostatni rezultat ma istotne znaczenie. Wskazuje bowiem jak niechętnie
ofiary przemocy ujawniają swoje doświadczenia, nawet w relacji
terapeutycznej. Sugeruje również konieczność poszukiwania danych o możliwej
przemocy także i wówczas, gdy pacjenci spontanicznie nie ujawniają
takich doświadczeń. Wymaga to znacznych umiejętności diagnostycznych
i ostrożności ze strony psychiatry czy psychologa, tak by uzyskane od
pacjenta informacje dotyczyły rzeczywistych przeżyć (Draucker 1992; Lindsay,
Read 1994).
Badania Muenzenmaier i współpracowników (1993) wskazują, że różne
formy przemocy w okresie dzieciństwa, w tym seksualna, były istotnie
częściej elementem doświadczenia życiowego kobiet leczonych z racji chronicznych
zaburzeń psychicznych niż u kobiet bez zaburzeń. Do podobnych
wniosków doszli na podstawie swych badań Engels i inni (1994). Wykorzystywanie
seksualne stwierdzili u 55 spośród 110-osobowej grupy kobiet,
których zaburzenia psychiczne (głównie depresja i fobie) leczono ambulatoryjnie.
Bardziej jednorodną grupę analizowali w swych badaniach Swett wraz
ze współpracownikami (Swett i in. 1991; Swett, Halpert 1994), którzy
skoncentrowali się na kobietach nadużywających alkoholu. W cytowanych
badaniach uczestniczyło 189 kobiet leczonych ambulatoryjnie, spośród których
23 doznało przemocy seksualnej, a dalsze 47 przemocy seksualnej i fizycznej
oraz 88 kobiet hospitalizowanych na oddziale psychiatrycznym, spośród
których 58 doznało przemocy seksualnej jako jedynej lub w połączeniu
z przemocą fizyczną. Doświadczenia wykorzystania seksualnego w dzieciństwie
były ujawniane istotnie częściej przez kobiety nadużywające alkoholu
(u których stwierdzano ponadto inne zaburzenia psychiczne) niż przez kobiety,
u których nadużywanie alkoholu nie występowało. Uzyskane wskaźniki
sugerują, że nadużywanie alkoholu wystąpiło wśród osób wykorzystywanych
seksualnie istotnie częściej w porównaniu z ogólną populacją amerykańskich
kobiet. Podobne do cytowanych wyżej wyników uzyskali także inni autorzy
(np. Miller i in. 1987 – cyt. za: Jehu 1991). Obok wyraźnej tendencji do
24 Eleonora Bielawska-Batorowicz
nadużywania alkoholu stwierdzano także w grupie kobiet wykorzystywanych
seksualnie częstszą niż przeciętnie tendencję do sięgania po różne środki
psychoaktywne (Jehu 1991; Trickett, Putnam 1993; van der Kolk, Fisler
1994). Tak alkohol, jak i inne nadużywane substancje pełnią – zdaniem
niektórych autorów (van der Kolk, Fisler 1994) – istotną rolę w „wyciszaniu”
wspomnień o negatywnych doświadczeniach z dzieciństwa i usuwaniu innych
następstw przemocy, np. objawów zespołu stresu pourazowego.
Seksualne wykorzystywanie w okresie dzieciństwa współwystępuje również
z zaburzeniami odżywiania typu anorexia nervosa i bulimia nervosa,
chociaż wyniki badań dotyczące wspomnianej zależności nie są jednoznaczne.
I tak można spotkać pogląd o wyraźnie częstszym występowaniu
wykorzystywania seksualnego w populacji kobiet z zaburzeniami odżywiania
(Jehu 1991; van der Kolk, Fisler 1994), a także pogląd przeciwny (Chładzińska-
Kiejna 1995; Lindsay, Read 1994). Znaczna liczba wyników badań
wskazuje jednak na to, iż wśród kobiet z zaburzeniami odżywiania odsetek
doświadczeń wykorzystywania seksualnego (28-50%, Jehu 1991) jest co
najmniej tak samo wysoki, jak w całej populacji kobiet z zaburzeniami
psychicznymi. Stwierdza się ponadto, że intensywność zaburzeń odżywiania
może być proporcjonalna do zakresu doświadczanej przemocy (van der
Kolk, Fisler 1994).
W obszernym artykule przeglądowym Chładzińska-Kiejna (1995) dokumentuje
różnice w zakresie doświadczania wykorzystania seksualnego przez osoby
z rozpoznaną anoreksją i bulimią. W tym ostatnim przypadku niechciane
doświadczenia seksualne pojawiały się znacząco częściej w biografiach chorych
na bulimię w porównaniu z chorymi na anoreksję. Zaburzenia odżywiania,
rozpoczynające się wraz z wykorzystywaniem seksualnym, pomagały ofiarom
przemocy odzyskać poczucie kontroli nad sobą, poprawić niską samoocenę,
uniknąć poczucia bezsilności. O tym, że przeżycia te są często udziałem
osób wykorzystywanych seksualnie była już wcześniej mowa.
Stosunkowo najczęściej doświadczenia przemocy seksualnej w okresie
dzieciństwa stwierdzane są w dwu grupach zaburzeń psychicznych. Są to:
osobowość wieloraka i zaburzenia typu borderline. W pierwszym przypadku
przemoc seksualna dotyczy 82-90% pacjentów z rozpoznanym zaburzeniem
(Jehu 1991), w drugim przypadku 60-80% pacjentów (Bleiberg 1994) i zwykle
współwystępuje z innymi formami przemocy, np. fizyczną. Przemoc, której
doznawały osoby z obu formami zaburzeń, była bardzo intensywna i być
może w jej intensywności (w połączeniu ze zdolnościami do autohipnozy)
należy szukać uzasadnienia rozwinięcia się tak skomplikowanych zaburzeń
psychicznych (Rosenhan, Seligman 1994).
Przytoczone powyżej prace dotyczyły zaburzeń psychicznych u kobiet.
Jak wspomniano, o wiele trudniej jest znaleźć analogiczne badania uwzględniające
sytuację mężczyzn – ofiar przemocy. Dostępne publikacje, o ile
Następstwa wykorzystywania seksualnego 25
opisywały problemy dorosłych mężczyzn wykorzystywanych seksualnie
w dzieciństwie, czyniły to w odniesieniu do takich sytuacji, jak: agresywne
zachowanie seksualne wobec dorosłych kobiet, zaburzenia seksualne (Draucker
1992; Jehu 1991, 1992), czyny lubieżne wobec dzieci (Howitt 1995; Jehu
1991), homoseksualizm (Jehu 1991), samouszkodzenia i próby samobójcze
(Jehu 1991), a także psychozy (Jehu 1992). Nie znaczy to oczywiście, że
tylko takie zaburzenia mogą występować u mężczyzn wskutek nadużyć
seksualnych. Wydaje się, że konsekwencje doświadczania przemocy seksualnej
są równie rozległe, jak w przypadku kobiet. Jak dotąd mniej mamy na to
empirycznych dowodów.
Podsumowanie
Cytowane w artykule publikacje wskazują, że wykorzystywanie seksualne
w dzieciństwie pojawia się – niekiedy bardzo często – w biografiach osób
z różnymi zaburzeniami psychicznymi, a także osób nadużywających substancji
psychoaktywnych. Najwyższe nawet wskaźniki współwystępowania nadużyć
i zaburzeń nie osiągają jednak 100%, co sugeruje, że przemoc seksualna
w dzieciństwie nie jest warunkiem wystarczającym do rozwoju zaburzeń
psychicznych w wieku dojrzałym. (Nie jest także warunkiem koniecznym,
gdyż zaburzenia psychiczne rozwijają się przecież i u osób bez takich
doświadczeń).
Wydaje się zatem, że na rolę wykorzystywania seksualnego w etiologii
zaburzeń należy spojrzeć z nieco innej perspektywy. Zamiast poszukiwać
prostej zależności przyczynowej łączącej akty przemocy z późniejszymi
zaburzeniami, warto spojrzeć na przemoc – w tym seksualną – jako
na jeden z elementów niekorzystnego środowiska, w jakim wzrasta i rozwija
się dana osoba. Nie tylko więc samo wykorzystanie seksualne, ale także
atmosfera środowiska rodzinnego, fakt nadużycia zaufania dziecka, niezaspokajanie
jego podstawowych potrzeb emocjonalnych, brak reakcji
otoczenia na sygnały o mającej miejsce przemocy seksualnej wydają się
równie, a może i bardziej istotnymi czynnikami w etiologii zaburzeń.
Argumentów wspierających tę tezę dostarczają Furniss (1991), Hobbs
i inni (1993), gdy twierdzą, że psychologiczne skutki wykorzystania seksualnego
są funkcją reakcji otoczenia (głównie rodziny) na fakt ujawnienia przez
dziecko przemocy seksualnej, której doznało. Także Lindsay i Read (1994)
wspierają tę tezę, gdy twierdzą, że izolowany przypadek wykorzystania
przez obcą osobę, który dodatkowo nie zawiera w sobie kontaktu fizycznego
(np. kontakt z ekshibicjonistą), nie pociąga za sobą poważnych konsekwencji
26 Eleonora Bielawska-Batorowicz
dla stanu psychicznego ofiary. Potrzeba więc czegoś więcej niż tylko
jednorazowego, mimo że nieodpowiedniego dla wieku dziecka, przeżycia.
Doświadczenia wykorzystywania seksualnego rzadko są odosobnione.
Z reguły, na co wskazywały również i prace cytowane w niniejszym artykule,
towarzyszy im przemoc fizyczna i emocjonalna. Połączenie tych trzech
rodzajów przemocy intensyfikuje niekorzystne oddziaływanie środowiska.
Jednostka wzrasta w atmosferze zagrożenia, niepewności, poczucia małej
wartości, musi borykać się z kierowaną w stosunku do niej agresją, w obawie
przed konsekwencjami ukrywać swoje emocje (np. złość), nauczyć się
kształtować swoje relacje z napastnikiem (także sprawcą przemocy seksualnej),
zrozumieć dlaczego drugi rodzic i inni dorośli nie chronią przed przemocą,
ukrywać swoje doświadczenia przed otoczeniem z obawy przed odrzuceniem
i stygmatyzacją, a także chronić innych (np. młodsze rodzeństwo) przed
seksualnym wykorzystaniem. Wszystko to czyni sytuację dziecka czy nastolatka
wzrastającego w atmosferze przemocy niezwykle trudną i niesprzyjającą
zachowaniu równowagi emocjonalnej. Stąd w całokształcie sytuacji życiowej,
a nie w izolowanej przemocy seksualnej, szukać należy przyczyn zaburzeń
rozwijających się w wieku dorosłym. Doświadczanie przemocy jest bowiem
tylko jednym z wielu niekorzystnych warunków rozwoju.
Bibliografia
Amme rma n R. T., He r s e n M. (1992), Current Issues in the Assessment o f Family Violence,
[w:] R. T. Amme rma n , M. He r s e n (Eds.), Assessment o f Family Violence, John Wiley
& Sons, New York, 3-10
B i e l a w s k a – B a t o r o w i c z E., Ha n k s H. (1993), O formach złego traktowania dzieci,
„Przegląd Psychologiczny”, 36, 305-315
B l e i b e r g E. (1994), Borderline Disorders in Children and Adolescents: The Concept, the
Diagnosis, and the Controversies, „Bulletin of the Menninger Clinic”, 58, 169-196
C h ł a d z i ń s k a -K i e j n a S. (1995), Nadużycia seksualne wobec dzieci a zaburzenia odżywiania,
„Nowiny Psychologiczne”, 2, 105-126
Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders – TV (1994), American Psychiatric Association,
Washington
D r a u c k e r C. B. (1992), Counselling Survivors of Childhood Sexual Abuse, Sage Publications
London
E n g e l s M. L., M o i s a n D„ H a r r i s R. (1994), MMPI Indices o f Childhood Trauma Among
110 Female Outpatients, „Journal of Personality Assessment”, 63, 135-147
F i n k e l h o r D. (1994), The International Epidemiology of Child Sexual Abuse, „Child Abuse
& Neglect”, 18, 409^117
F i n k e l h o r D., D z i u b a – L e a t h e rm a n J. (1994), Children as Victims of Violence:
A National Survey, „Pediatrics”, 94, 413-420
Następstwa wykorzystywania seksualnego 27
F o rwa r d S. (1992), Toksyczni rodzice, Jacek Santorski & Co. Agencja Wydawnicza, Warszawa
F u r n i s s T. (1991), The Multiprofessional Handbook o f Child Sexual Abuse. Integrated
Management, Therapy & Inegal Intervention, Routledge, London
G l a s e r D., F r o s h S. (1995), Dziecko seksualnie wykorzystywane, PZWL, Warszawa
G o l i ń s k a L. (1995), Złość, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa
Ho b b s C. (1992), Paediatric Intervention in Child Protection, „Child Abuse Review”, 1, 5-18
H o b b s C. J, H a n k s H. G. I., Wy n n e J. M. (1993), Child Abuse and Neglect: A Clinician’s
Handbook, Churchill Livingstone, Edinburgh
H owi t t D. (1995), Paedophiles and Sexual Offences Against Children, John Wiley & Sons,
Chichester
J eh u D. (1988), Beyond Sexual Abuse. Therapy with Women who were Childhood Victims,
John Wiley & Sons, Chichester
J eh u D. (1991), Clinical Work With Adults Who Were Sexually Abused in Childhood, [w:]
C. R. Ho l l i n , Κ. H о we l l s (Eds.), Clinical Approaches to Sex Offenders and Their
Victims, John Wiley & Sons, Chichester, 229-260
J eh u D. (1992), Adult Survivors o f Sexual Abuse, [w:] R. T. Amme rma n , M. He r s e n
(Eds.), Assessment o f Family Violence, John Wiley & Sons, New York, 348-370
L ew – S t a r ow i c z Z. (1992), Przemoc seksualna, Jacek Santorski & Co. Agencja Wydawnicza,
Warszawa
L i n d s a y D. S., Re a d J. D. (1994), Psychotherapy and Memories of Childhood Sexual
Abuse: A Cognitive Perspective, „Applied Cognitive Psychology”, 8, 281-338
L i p o w s k a – T e u t s c h A. (1995), Rodzina a przemoc, Państwowa Agencja Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych, Warszawa
Mu e n z e nma i e r Κ., Me y e r I., S t r u e n i n g E., F e r b e r J. (1993), Childhood Abuse and
Neglect Among Women Outpatients with Chronic Mental Illness, „Hospital and Community
Psychiatry”, 44, 666-670
P a c ew i c z A. (1992), O nadużyciach seksualnych wobec dzieci, Instytut Psychologii Zdrowia
i Trzeźwości, Warszawa
P o s p i s z y l I. (1994), Przemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
R o s e n h a n D. L„ S e l i gma n М. E. P. (1994), Psychopatologia, Polskie Towarzystwo
Psychologiczne, Warszawa
S c h e c t e r M. P., R o b e r g e L. (1976), Sexual Exploitation, [w:] R. E. He l f e r , C. H.
Kemp e (Eds.), Child Abuse and Neglect, the Family and the Community, Ballinger,
Cambridge, 173-201
Swe t t C., Ha l p e r t M. (1994), High Rates o f Alcohol Problems and History o f Physical
and Sexual Abuse Among Women Inpatients, „American Journal of Drug and Alcohol
Abuse”, 20, 263-272
Swe t t C., Co h e C„ S u r r e y J„ C omp a i n e A., Ch a v e z R. (1991), High Rates of
Alcohol Use and History of Physical and Sexual Abuse Among Women Outpatients, „American
Journal of Drug and Alcohol Abuse”, 17, 49-60
T r i c k e t t P. Κ., P u t n am F. W. (1993), Impact o f Child Sexual Abuse on Females: Toward
a Developmental, Psychobiological Integration, „Psychological Science”, 4, 81-87
V a n d e r Ko l k В. A., F i si er R. E. (1994), Childhood Abuse and Neglect and Loss of